Een pleidooi voor onderwijs op maat (in het gevangeniswezen)
31 maart 2016
Op 11 maart 2016 stonden Daniel Bennett en Dick Swaab tegenover elkaar in de Philharmonie in Haarlem om te beslechten wie er gelijk heeft in de strijd over de vrije wil: ‘zijn wij knecht of meester van ons brein?’
De vrije wil is een illusie
Dick Swaab, bekend van het boek “Wij zijn ons brein” is op zijn zachtst gezegd sceptisch over het bestaan van een vrije wil. In zijn woorden: ‘Vrije wil is een illusie, net zoals dat het leven zin heeft.” De toon is gezet. Met vrij sterke argumenten weet Swaab aan te tonen waarom de vrije wil niet bestaat. Swaab haalt een bekend experiment aan, dat van neuroloog Benjamin Libet uit de jaren zeventig. Met vrij simpele EEG-hersenapparatuur en een badmutsje vol elektroden op kregen proefpersonen de keuze voorgelegd: ‘klik op de rechter- of linkerknop, wat jij maar wilt.’ De uitkomst, Libet kon een halve seconde eerder voorspellen wat zijn proefpersonen zouden doen voordat ze het zelf wisten. Met de moderne apparatuur (fMRI) blijken onderzoekers zelfs 7 tot 10 seconden eerder te weten wat hun hun proefpersonen doen voordat zij het zelf door hebben. En hier stopt Swaab niet, hij overlaad het publiek met uitkomsten van onderzoeken; vroege zelforganiserende effecten in het lichaam zijn onmogelijk te veranderen, bijvoorbeeld met geslacht samenhangende gedragsinclinaties. Persoonlijkheidstrekken zijn al heel vroeg duidelijk in de ontwikkeling van de mens; angst van de moeder tijdens zwangerschap leidt tot hogere angsten en meer depressie van het kind op latere leeftijd. Wat Swaab bovenal bepleit, als we vrijheid willen, moeten we de illusie van de vrije wil loslaten of sterker nog, afwijzen.
Vrije wil is een sociale constructie
Daniel Dennett opent zijn verdedigingsrede, ik ben het volkomen met hem eens, ‘absolute vrije wil bestaat niet’. Toch wil hij niet zover gaan als Swaab. Volgens Dennett is de vrije wil een sociale constructie, we laten ons gedrag deels bepalen door onze medemens. De visie van Swaab op de vrije wil werpt belangrijke implicaties op voor meerdere vakgebieden, zoals strafrecht maar ook onderwijs. Dit is onder andere waar Daniel Dennett de argumenten van Swaab op aanvalt. ‘We veronderstellen vrije wil wanneer we iemand verantwoordelijk houden, maar wat zijn dan de implicaties?’ Als de vrije wil niet bestaat, bij wie of wat ligt dan de verantwoordelijkheid? Bij de dader of de maatschappij omdat zij de dader de daad laten begaan? Bij de leerling, docent of overheid? Wat Dennett betreft verklaard de neurowetenschap slechts de neurale staat van (morele) competentie en incompetentie. Kortom, ons brein bepaalt slechts ten dele ons gedrag, wat er overblijft is de vrije wil.
In welke mate bepaalt vrije wil ons gedrag?
Waar Dennett en Swaab elkaar wel vinden is hun antwoord. Omdat de absolute vrije wil niet bestaat is er vrijheid nodig. Beide geven in eigen woorden aan; als we beter inzicht hebben in de verschillen tussen mensen pas dan kunnen we gelijkwaardig behandelen. Als we Dennett mogen geloven zou de vraag niet moeten zijn; ‘bestaat de vrije wil of niet?’, maar ‘in welke mate bepaalt de notie van vrije wil ons gedrag?’ Dus rijst de vraag; in hoeverre is ons gedrag te verklaren aan onze neuronen en in hoeverre aan omgevingsfactoren? En wat zijn dan de implicaties voor strafrecht en onderwijs?
In het nabije verleden heeft het inzicht van een beperkte vrije wil in het strafrecht al geleid tot TBS, Ter Beschikking Stelling: misdadigers die een ziekte of stoornis hebben krijgen een specialistische behandelmaatregel. Toch sluiten we de overige groep gedetineerden simpelweg op in kale gebouwen met minimale prikkels. Ondanks dat recent onderzoek van NSCR naar de invloed van detentie op het brein aantoont dat wanneer mensen meer lichamelijke activiteiten ondernemen, cognitief uitgedaagd worden en veel sociaal contact hebben, hun executieve functies (zoals metacognitie) positief gestimuleerd worden.
Leren: een bewuste beslissing die ingaat tegen onbewuste neiging
En het is hoog tijd dat de notie van vrije wil ook breder doordringt in ons onderwijssysteem. Want, zo geeft Swaab aan, tot ongeveer het 25ste levensjaar worden gedragspatronen geconsolideerd, tot ongeveer 25 jaar zijn de hersenen het meest flexibel om nieuwe patronen aan te leren. Bovendien is metacognitie de belangrijkste voorspeller van leerprestaties, belangrijker dan intelligentie, voorkennis, sociaal-economische-status, studiemotivatie etc. (Wang, Haertel, & Walberg, 1990). Dit houdt in dat je hersenen in belangrijke mate een voorspeller zijn van je leerprestaties. Is dit dan een verloren zaak voor onderwijsdocenten? Nee, en dat weet iedere onderwijzer ook te antwoorden. Metacognitie kan namelijk wel worden getraind, maar al het leren begint met langzaam denken. Een bewuste beslissing die ingaat tegen een onbewuste neiging. Wanneer we de oorzaken kunnen ontdekken waarom iemand iets niet goed kan begrijpen of aanleren, pas dan kunnen we effectieve leermethoden ontwikkelen.
Vroeger werden kinderen die niet goed mee konden komen in de klas geslagen, vanwege een gebrek aan motivatie werd verondersteld. Tegenwoordig zijn er nog maar zeer weinig mensen die dit als belangrijkste oorzaak zien van minder goed kunnen leren. Toch hanteren we grotendeels verouderde schoolsystemen waarin nieuwe wetenschappelijke inzichten nog maar nauwelijks hun plek hebben veroverd. Specialistisch onderwijs is er alleen voor de groep mensen die niet goed meekomt in het ‘normale’ schoolsysteem omdat zij een handicap, ziekte, of stoornis hebben.
Waarom moet er een stoornis aan te pas komen om de wisselwerking tussen hersenen en omgeving in een mens te aanvaarden en om te zetten in beleid? Het samenspel van natuur en omgeving zou een vast uitgangspunt moeten zijn voor beleidsmakers. Wat we nu hebben zijn bovenal eenheidsworst oplossingen, vrijwel dezelfde toepassing voor iedereen. Wat we moeten bieden is veel meer onderwijs op maat en strafrecht op maat, waar er ook ruimte is voor de mate van invloed van de hersenen op gedrag. Want, in de woorden van Swaab, de natuur maakt geen fouten, ze maakt diversiteit.
Veronique Aicha van CHAINS (Change Institutions SMART) is projectleider van het project Real Life: reintegration and employability for (ex-) prisoners through serious gaming.
www.reallifeproject.eu T. J. Oshie Jersey